Fahrudin KLADIČANIN: Iz današnje perspektive gledano Memorandum o specijalnom statusu Sandžaka i referendum koji je iz njega proizašao, predstavljali su, prije svega izraz volje i potrebe bošnjačkog naroda za prekompozicijom političke, a posebno ekonomske moći iz federalnih i republičkih centara ka regionalnim. Današnja formulacija za ovu problematiku je proces regionalizacije i decentralizacije.

Termin “Autonomija Sandžaka” i “Memorandum” posljednjih nekoliko nedjelja postao je dosta aktuelan. Među sandžačkim intelektualcima se svakodnevno vodi rasprava o legitimnosti i sadašnje realnosti ova dva termina. Bio sam dijete kada je Sandžak proglašen autonomijom, kada je formirana vlada, kada je politički puberetet drmao sandžačke političke prvake, legitmno i legalno, tako kažu. Ja poštujem! Napisao sam ovu kratku, po meni nedorječenu, blago rečeno fušersku analizu o kontekstu nastajanja jednog Memoranduma.

Na inicijativu SDA Sandžaka 19. maja 1991. godine u Novom Pazaru je sazvana osnivačka skupština Muslimanskog nacionalnog vijeća Sandžaka (MNVS). Skupštini su pored bošnjačkih društvenih, kulturnih i političkih organizacija prisustvovali i predstavnici Islamske zajednice i nezavisni intelektualci. Na osnivačkoj skupštini MNVS je pruzelo obavezu da ostvaruje sljedeće ciljeve: obezbjeđenje građanske i nacionalne ravnopravnosti i sloboda građana muslimanske nacionalnosti i muslimanskog naroda u Sandžaku, zaštitu života, imovine i kulture Muslimana u oblasti, zaštite nacionalnih interesa naroda i njegovog položaja. MNVS je određeno za jednog legitimnog predstavnika sandžačkih Bošnjaka tokom dogovora o ustrojstvu Jugoslavije i povjereno mu je odlučivanje u pogledu statusa Sandžaka u Jugoslaviji. Već tada je odučeno da će u slučaju podjele Jugoslavije MNVS proglasiti autonomiju Sandžaka u granicama koje su postojale tokom rada ZAVNOS-a, (Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Sandžaka) te da će u slučaju izbijanja građanskog rata formirati odbrambeni štab koji će štiti interese i živote svih građana, bez obzira na etničko i vjersko porijeklo ili strnačku pripadnost. U ovom periodu malo se diskutovalo o statusu Bošnjaka u SR Jugoslaviji, a pitanje autonomije oblasti postavljali su jedino predstavnici Stranke demokratske akcije Sandžaka i Muslimansko nacionalno vijeće koje je u oktobru 1992. godine raspisalo referendum o političkoj autonomiji. Građanima je postavljeno samo jedno pitanje „Da li ste za potpunu političku i teritorijalnu autonomiju Sandžaka sa pravom priključivanja jednoj od suverenih republika?“. Od ukupno 264.156 Bošnjaka sa pravom glasa, glasanju je pristupilo 185.437 glasača (70,19%), a za političku autonomiju Sandžaka glasalo je 183.302 (98,29%). Na osnovu rezultata referenduma predstavnici MNVS su na mirovnoj konferenciji o Jugoslaviji koja je održana u Londonu od 26. do 28. avgusta 1993. godine predstavili zahtjev za uspostavljanje specijalnog statusa za Sandžak i u drugim kontaktima sa predstavnicima međunarodnih organizacija, rukovodstvo MNV Sandžaka je izričito insistiralo na ovom zahtevu. „Na tim konferencijama zatraženo je od nas da uobličimo šta mi to hoćemo. Gospoda u tim institucijama su bila informisana o našim zahtjevima za autonomiju ali su tražili naš program. MNVS je to međunarodno pravo formulisalo u obliku Memoranduma o uspostavljanju specijalnog statusa za Sandžak. Tako smo našem narodu da li jedan nacionalni program, u stvari prikaz onogo što nama može garantovati opstanak Sandžaka ako ostanemo izvan granica svoje matične države BiH. U stvari mi smo predvidjeli da će nas dijeliti, da će nas razbijati, da će nas usitnjavati i mi smo formulisali svoje želje i svoje zahtjeve u jedan dokument koji će nam biti garancija opstanka na prostoru bivše Jugoslavije“, - govorio je Sulejman Ugljanin, sadašnji ministar u Vladi Republike Srbije.

Znači, svoj nacionalni program, donijet jedinstvom svih političkih i društvenih činilaca Sandžaka (neki sandžački intelektualci ističu da nije bilo kompletnog jedinstva) Bošnjaci su formulisali u vidu Memoranduma o specijalnom statusu Sandžaka, koji je MNVS usvojio 6. juna 1993. godine u Novom Pazaru. U preambuli Memoranduma se kaže: „Polazeći od neutuđivog prava na samoopredjeljenje, slijedeći politiku mira, tolerancije i saradnje sa drugim narodima a u cilju očuvanja nacionalne samobitnosti i zaštite kolektivnih i individualnih prava muslimanskog naroda Sandžaka. Skupština MNVS je na svom zasijedanju 11.01.1992. godine. usvojila uspostavljanje specijalnog statusa za Sandžak kao optimalno rješenje za muslimanski narod koji je autohton na ovom prostoru.“

U prvom dijelu Memoranduma, kojim se utvrđuju opšta načela poželjne autonomije Sadnžaka, ističe se specijalni status ove oblasti u okviru Jugoslavije (Srbije i Crne Gore), na osnovu koje bi funkcije državne vlasti trebalo da se ostvaruju preko organa Sandžaka i opštinskih uprava u njegovom sastavu. Nadležnost organa vlasti Sandžaka bi se odnosile na školstvo, kulturu, informisanje, privredu i ekonomiju, energente, korišćenje prirodnih bogatstava, zdravstveno i socijalno osiguranje, bankarski sistem te sudstvo i policija. Drugim dijelom Memoranduma utvrđuju se granice Sadnžaka koja obuhvata opštine: Novi Pazar, Sjenica, Tutin, Prijepolje, Nova Varoš, Priboj, Pljevlja, Bijelo Polje, Berane, Plav i Rožaje, a koje predstavljaju historijsku, etnčku, ekonomsku, geografsku i socijalno-kulturnu sredinu. Suština specijalnog statusa Sandžaka sadržana je u obezbjeđivanju ljudskih i nacionalnih prava, u skladu sa najvišim međunarodno pravnim standardima i posebnim pravima muslimankog naroda, koje se odnose na: zaštitu od bilo koje aktivnosti koje bi mogle ugroziti postojanje naroda, obezbjeđivanje prava na očuvaje identiteta, kulturu, vjeroispovjest, upotrebu jezika i pisma, obrazovanju, srazmjernu zastupljenost u svim organima vlasti, nediskriminaciji i tako dalje.

Iz današnje perspektive gledano Memorandum o specijalnom statusu Sandžaka i referendum koji je iz njega proizašao, predstavljali su, prije svega izraz volje i potrebe bošnjačkog naroda za prekompozicijom političke, a posebno ekonomske moći iz federalnih i republičkih centara ka regionalnim. Današnja formulacija za ovu problematiku je proces regionalizacije i decentralizacije.

Arhiva: FK

Dvadeset godina od početka raspada SFRJ i ratova koji su vođeni na ovim prostorima i „prividnom miru“ koji je trajao u Sandžaku, bošnjački političari su samo prevelikim zalogajem, pokazali da u tom razdoblju nisi imali realni politički potencijal za rješenja u budućnosti, a danas smo svjedoci toga. Činjenice govore da su zahtjevi za autonomiju Sandžaka prevashodno bili jednonacionalni i jednostranački, jer pluralizma u to vrijeme u Sandžaku nije bilo, i da su u startu bili odbijeni od strane zvaničnog Beogada i Podgorice. Maksimalni zahtjev, a minimalni kapaciteti. To baš i ne ide. Beograd kao centar političke moći, nije reagovao na zahtjeve koje stižu iz Sandžaka, čak šta više, planskim aktivnostima, uspio je proteklih godina, da razbije, ustini, podijeli Bošnjake u Sandžaku, prvo po političkoj, a zatim na vjerskoj osnovi, posljednji pokušaj je agresija na Islamsku zajednicu u Srbiji. Državni fenomen „podjele i agresije“ na IZuS treba posmatrati u jednom širem kontekstu, jer je riječ o ugrožavanju slobode vjeroispovjesti građana Srbije, ali i jednoj planskoj kampanji širenja antiislamizma, što država ni na koji način, posredstvom svojih institucija ne želi da riješi. U ovom posljednjem slučaju ne možemo govoriti da se radi o podjeli unutarmuslimanskog korupusa u Sandžaku, već planskog djelovanja na opstruiranju komplenotg formiranja bošnjačke zajednice u Sandžaku, u čemu IZuS ima ključnu ulogu. Otvorena diskriminacija, otmice, ubistva, protjerivanja, montirani sudski procesi vođeni od strane agresorske Srbije i Crne Gore, devedesetih godina dvadesetog vijeka, slali su jasnu poruku Bošnjacima u Sandžaku. U programima većine sandžačkih političkih partija pitanje Sandžaka se definiše kao jedinstvena cjelina, mnogi se pozivaju na Memorandum o specijalnom statusu Sandžaka, kao što je stranka Džemaila Suljevića, Narodni pokret Sandžaka. Od donošenja Memoranduma do danas sistem je doživio niz promjena, posljednja je osamostaljnje Crne Gore, čime se se priča o autonomiji Sandžaka, donekle i završava. Za mnoge Bošnjake koji su sa užasom posmatrali poseljdice separatističkih pokreta u bivšoj Jugoslaviji tokom 1990-tih i preživjeli devet godina državne strahovlade i zastrašivanja pod Miloševićem „autonomija“ je imala i ima negative konotacije.

Danas je Sandžak suočen lošm privredom, nikakvim životnim standardom, nefunkcionalnim kurupmiranim sudovima, lošom infrastrukturom, visokom nezaposlenošću, problemima čije rješenje obezbjeđuje egzistenciju Bošnjaka na ovim prostorima. Naravno Sandžaku je potreban mir i neophodan dijalog čija bi osnova bila univerzalna ljudska prava, poštovanje ljudskog dostojanstva, tolerancije i ljudske solidarnosti.